Монголын нууц түүх

Нүүдэлчдийн үүх түүх гол төлөв аман хэлбэрээр хадгалагддаг. Үүнээ тогтооход амраар нь шүлэглэсэн хэлбэрээр үлдээнэ. Түүхийн явцад янз бүрийн уран сайхантай холилдсоор домог хэлбэрийг олно. Гадны өөр үлгэр домгоор ч баяжина. Буриад монголчууд өөрийн утга зохиолын эхийг Гэсэр, халимаг монголчууд болохоор Жангар гэж өдгөө нэрлэдэг боловч уг язгуур нь Энэтхэг, Төвдөөс гаралтай туульс билээ. Монголын утга зохиолын их өв Нууц товчоо ч хэдэн зуунаар хэлэгддэг байсан аман домгийг бичгийн хэлбэрт буулгасан нь илт. Харин Чингэс хаанаас хойш хориодхон жилийн дараа бичгээр буусан болохоор ойрмогхон үйл явдлууд төдийлөн их хэмжээгээр домогжин үлгэржиж амжаагүй байсан болов уу.

Ийм уламжлалт сэтгэлгээ үйл явдлыг хэрхэн уран сайханжуулж, домогжуулж, үлгэржүүлж чаддагийн сонгодог жишээ бол Навааннамжилийн 1940-өөд оны үед туурвисан Чойбалсангийн намтар юм. Зэрлэг барууны ковбойн адалт явдал санагдуулам, сүпэрмэн, Жэймс Бонд, Рэмбо нарын хувилбар энэхүү “баримтат тууж” нь тэр үеийн монгол хүүхдийн заавал унших сурах бичиг нь байлаа. Сталинизмын тахин шүтлэг, үзэл суртал нөлөөлсөн л биз, гэхдээ л болсон үйл явдлыг зохиомжлон сүр оруулж танигдахгүйгээр үл барам антифакт болгож чаддаг монголчуудын бишрэм авьяас нэвт шингээстэй. Бичиг үсэгтэй боловсролтой болох тусмаа баримт цаасан дээр суух боловч нөгөө талаас улам боловсронгуй домог зохиодгийн нэг жишээ бол 1955 онд зохиогдсон БНМАУ-ын түүх, 1956 онд зохиогдсон МАХН-ын түүх юм. Хаанаасаа юун Сүхбаатар гарч ирээд ямар хувьсгалыг толгойлоод хэн хэнтэй тэмцээд унав аа?! “Солиорол хүртэл дэс дараалалтай” гэж Шекспир өгүүлсэнчлэн Монголын түүх удах тусмаа улам “чансаажин” буурь сууж, улам “боловсронгуйжин” өнгө орж байлаа.

Гэтэл Монголын бүхий л түүхэнд тохиосон нэгэн чухал цэдэг үргэлж нууц байсаар өдий хүрлээ. Монголын түүхэнд тохиосон магадгүй хамгийн гэрэл гэгээтэй, хамгийн ололттой, хамгийн үр дүнтэй, хамгийн сайхан түүхэн хэсэг нь МАХН-ын өч төчнөөн олон сурах болоод Монголын түүхийн нэг, гурав, таван ботидч тун бүдэг дурдагдаад өнгөрдөг. Албан бусаар 1950-иад оноос 1970-аад он хүртэл, албан ёсоор 1959 оноос 1965 он хүртэл үргэлжилсэн соёлын их хувьсгал юм, Энэ богино хугацаанд монголчууд бичиг үсэг тайлагдаж, эрүүл саруул болж, боловсон ёсонд суралцсан билээ. Дундад зууны монголчууд энэ хэдэн жилд XX зууны дэлхийн иргэд болон хувирсан юм.

Бүх сайхан юм 1921 оны долдугаар сарын 11-нээс эхэлсэн гэдэг худлаа л даа. Боловсорч соёлжиж иргэнших хөдөлгөөн 1911 оны эцсээс эхэлсэн юм. Гэхдээ дэлхийн II дайн дуустал овойж оцойхоор амжилт олоогүй л явсан хэрэг. Өөрөөр хэлбэл монголчууд мянган жилийн өмнө яажамьдарч байсан бараг тэр хэвээрээ л байлаа. Тэнгэрт онгоц нисэхийг харсан, ганц нэг удаа машин үзсэн өөрчлөлт гарсаан. Тэглээ гээд л улсын нийслэл Улаанбаатар нь үнэндээ замбараагүй томхон тосгон л байлаа. Хүн амын дийлэнх нь бичиг үсэггүй, бараг гучин хувь нь арьс өнгөний өвчинд нэрвэгдсэн, ядуу зүдүү гэж тоймгүй, ахуйн наад захын соёл суугаагүй ард түмэн байсан юм. Боловсон эмнэлэг, сургууль дөнгөж эхлэлийн шинжтэй. Хот суурин огт үүсээгүй энэ орны. хүн амын бараг дөрөвний гурав нь нүүдлийн мал аж ахуй эрхэлдэг байлаа.

Дундад зууны хоцрогдсон энэ орон 20-30 жилийн дотор үнэмшимгүй их амжилт олж олон орны хэдэн арваас зуун жилээр эүтгэж буй болгосон зэрэглэлд орж ирлээ. Алив үндэстний жинхэнэ баялаг бол хүн. Хүний хөгжлийн индекс гэж сүүлийн үед нэрлэх болжээ. Тухайн орны дундаж иргэн боловсрол эрүүл мэнддээ аль зэрэг хөрөнгө оруулалт авсан, жэндэрийн тэнцвэр, 10 мянган хүнд ногдох эмч, оюутан, эрдэмтэн, эмнэлгийн ор болон ДНБ, ой хүрээгүй хүүхдийн үхэл, дундаж наслалт, хоол хүнсний ногдох дундаж илчлэг гэх мэтээр энэхүү индексийн чанарыг хэмжинэ. Хүний хөгжилд хийж буй хөрөнгө оруулалт үр дүн нь их л хожим гардаг, эргэлт удаантай эд боловч эцсийн үр дүн нь тухайн үндэстний ирээдүйг тодорхойлох ганц найдвартай зүйл нь. Энэ хөрөнгө оруулалтад анхаардаггүй, эс бөгөөс анхаараад ч хөрөнгө хүрдэггүйгээс болоод Африк, Латин Америкийн олон орон хөгжлиин гарцаа олж чадахгүи ядуу зүдүү явсаар ажгуу. Гэтэл Монгол нь энэ богино хугацаанд дэлхийд зарим тоон үзүүлэлтээр тэргүүн эгнээнд хүрч чаджээ. Нэгэнт эрүүл, боловсролтой иргэдтэй болж чадсан алив орны хандах зүг хар аяндаа тогтоно.

Яаж ийм хурдан амжилтад хүрэв ээ? Яагаад энэ бахархам амжилтаа нуугаад байдаг байсан юм бэ? Өдий болтол энэ талаар хийсэн дорвитой байтугай дорвигүй ч судалгаа байхгүй байлаа. Мэдээж энэ кампанит ажил үзэл суртлын хүчирхийлэл, захиргаадал, нугалаа завхралтай холилдож байж бүтсэн. Хүний халдашгүй эрхийг хүлээн зөвшөөрдөг газар ийм богино хугацаанд энэ зэргийн энтэй алхам хийж чадахгүй “байсан. Гэхдээ л эцсийн дүн нь бахархам үзүүлэлт.
Энэхүү ичиж нэрэлхээд ч юм уу тас нуугаад байсан гайхамшигт түүхийг Б.Цэнддоо Соёлын довтолгоо: Анхны хэт гүрнээс сүүлчийн нүүдэлчин бүтээлдээ “онгойлголоо”. Эрдэм шинжилгээ судалгааны чиглэлээр 7-8 жилийн өмнөөс барьж авсан ажил нь улам гүнзгий, улам сонирхолтой, улам өргөн хүрээг хамарсаар явж явж ийм нэртэй хоёр боть ном болсон байна.

Ном сонин уншдаг өнөөгийн хэн боловч Цэнддоог мэднэ дээ! Фөльетон, памфлет, элэглэл, хошигнолын мэргэжилтэн. Харин энэхүү судалгааны шинжтэй, түүхэн баримттай бүтээлийг памфлет элэглэлтэйгээр бичиж чадсан нь баримт бичлэг дэх нэгэн шинэ нээлт болжээ. Түүх бичлэг манай түүхэнд гунигт түүх байлаа, Нэг талаас гуйвуулж улайм цайм худлаа наагаад дургүй хүргэнэ, нөгөө талаас авах юм байхгүй уйтгартай, Түүх судлал хүнийг түүхээр залхаадаг байсан хэрэг. Тиймдээ ч аль сурлага тааруутай хуваарь олох найдваргүй болсон нэг нь “аргагүйн эрхэнд” түүхч болдог байв шүү. Харин энэ ном нэг талаас хөдлөх аргагүй баримтжсан, нөгөө талаас элгээ хаттал хөхөрч магнайгаа хагартал маасайж байж шинжлэх ухаан судалгааны бүтээлтэй танилцах боломж олгож байна. Хүүхдийг шинжлэх ухаанд дурлуулах гэж бичсэн “Зугаатай математик”, “Зугаатай хими” зэрэг ном байдгийг сонсоо биз. Тэгвэл май, өмнө чинь “зугаатай түүх” байна!

Нөгөө талаас манай нэн шинэ түүхийн яагаад ч юм цагаан хуудас болж далдлагдсан энэ хэсгийг анх удаа олны өмнө ил болголоо. Эх материал, сурвалжууд нь албан ёсны архивт ихэнх нь үгүй, аль нэг холбогдох албан газрын шургуулга, үйл явдлын гэрч болсон хувь хүмүүсийн гэрт хадгалаатай байсан хэрэг шүү дээ. Зохиогч энэ болгоныг олж авах гэж чамгүй хэдэн жилийн хөдөлмөрөө зарцуулсан юм. Түүнээс гадна түүхийн амьд гэрч нь дэндүү олон учир нэг талаас баримт цуглуулахад харьцангуй хялбар байсан боловч нөгөө талаас худлаа хэлбэл ганц алхахгүй баригдах учир нягт нямбай ажиллагаа шаардсан юм.

Цэдэнбал өөрөөсөө өмнөх үеийнхний хамгийн том бүтээлийг “Ардын хувьсгал”, өөрийнх нь хамгийн том ололтыг “нэгдэлжүүлэлт” гэж үздэг байлаа. Харин түүнээс олон жилийн дараахь түүхийн өндөрлөгөөс Цэнддоо асуудлыг өөрөөр харан цэгнэж байна. Цэдэнбалаас өмнөх үеийнхний хийсэн хамгийн том амжилт бол тусгаар тогтнол, Цэдэнбалын үөийнхний хийсэн хамгийн том бүтээл бол Соёлын хувьсгал! Ерөөсөө ч Монгол орны XX зууны түүх бол тусгаар тогтнол, иргэншил боловсролын түүх юмаа. Бусад бүхий л хар бараан намтрыг чухамдаа тусгаар тогтнол, иргэншил гэсэн ариун үйлсийн төлөөх төлбөр гэж ойлгож болом. Нээрэн ингэж ч бас тайлбарлаж болох юм байна шүү.

Өдрийн сонин, 2007 оны 8 сарын 22